Raport Edu 4 Ukraine
Raport został zaprezentowany 26 kwietnia podczas European Economic Congress Katowice, Poland. Organizatorem Europejskiego Kongresu Gospodarczego jest Grupa PTWP. Stworzyliśmy raport, który jest kompleksowym źródłem informacji o sytuacji edukacyjnej, o potrzebach młodych uchodźców oraz o wyzwaniach, jakie stoją przed polskim systemem edukacji, środowiskiem edukacyjnym i społecznością akademicką oraz społeczeństwem obywatelskim. Raport jest kompleksowym źródłem informacji i już wkrótce będzie podstawą w planowaniu kolejnych, skutecznych działań skierowanych do uchodźców z Ukrainy.
Ukraińska droga do narodowości
Dyskurs agresora nie kończy się tylko na obrazowaniu „nagłej konieczności”, często opiera się również na odmawianiu państwowości i tradycji narodowej swojego przeciwnika. Nie jest przypadkiem, że w tym samym przemówieniu Putin stwierdził, że „współczesna Ukraina jest w całości dziełem Rosji, a ściślej mówiąc, bolszewickiej, komunistycznej Rosji” (Putin i Michnik, 2022). Można zakładać, że według Putina miliony ludzi pozostałyby Rosjanami, gdyby nie decyzja Lenina. Prawdą jest, że bliskość Rosji i Ukrainy jest faktem, a historia obydwu narodów jest ze sobą ściśle związana. Zarówno dla Rosjan jak i Ukraińców, Ruś Kijowska wraz z Chrztem Włodzimierza I Wielkiego w 988 roku, jest kolebką prawosławia oraz narodowym mitem założycielskim. Po rozbiciu dzielnicowym, a w szczególności najeździe mongolskim, to właśnie dynastia Rurykowiczów, z której wywodził się również Włodzimierz I Wielki, rozpoczęła proces reintegracji ziem ruskich, który miał swoją kulminację w 1547 roku, kiedy Iwan Groźny mianował się carem Wszechrusi, rozpoczynając okres Carstwa Rosyjskiego.
Ukraina zajmuje szczególne miejsce w wyobrażeniu wielkiej Rosji, której Kijów jest odwieczną kolebką. Co więcej jeden z najwybitniejszych pisarzy ukraińskich – Mikołaj Gogol, autor „Tarasa Bulby”, powieści, która wskrzesiła pamięć o kozackiej tradycji, pisał po rosyjsku. Spór o Gogola pomiędzy Ukraińcami a Rosjanami trwa do dziś i jest dobrym odzwierciedleniem sporu o mity narodowe. Ukraiński prezydent Wiktor Juszczenko argumentował, że Gogol „Pisał w języku rosyjskim, lecz myślał i czuł po ukraińsku” (PAP, 2010). Bliskość Ukrainy z Rosją jest jeszcze bardziej skomplikowana aniżeli tłumaczenie obcokrajowcom, dlaczego Mickiewicz napisał w Inwokacji „Pana Tadeusza”: „Litwo ojczyzna moja”. Niemniej, odmawianie państwowości Ukrainy przez Rosję jest w naszych czasach tak samo absurdalne, jak gdyby w 2022 roku Polska negowała litewską narodowość. Istnienie Ukrainy oraz ukraińskiej tożsamości nie jest rezultatem arbitralnej decyzji Lenina.
Współczesna Ukraina posiada swój własny język, choć istotna część populacji posługuje się językiem rosyjskim. Kwestia językowa w Ukrainie, jest bardzo złożona, a obecna narracja Kremla instrumentalizująca język rosyjski prowadzi do dalszych nieporozumień. Nie każdy kto mówi po rosyjsku w Ukrainie jest Rosjaninem, tak samo jak nie każdy mówiący po angielsku jest Anglikiem – może być Irlandczykiem, obywatelem USA itd.; niekoniecznie również trzeba być Niemcem, jeśli mówi się po niemiecku – można być Austriakiem, mieszkańcem Szwajcarii bądź Włoch. Część obywateli Ukrainy mówiących po rosyjsku uważa się za Ukraińców. Jednym z elementów wpływających na tę zależność, była długofalowa rusyfikacja ziem ukraińskich, a szczególności ukaz emski z 1876 roku, zakazujący używania języka ukraińskiego w szkołach, urzędach bądź teatrach. Trzeba również zaznaczyć, że podział na język ukraiński bądź rosyjski często nie oddaje realnego stanu rzeczy. Na terenach środkowej Ukrainy, wśród populacji wiejskiej, dominuje Surżyk, który w dużym uproszczeniu jest mieszanką obydwu języków i występuje jako gwara używana przez miliony ludzi.
Integracja a tożsamość narodowa
Zaobserwowany w XX wieku kryzys migracyjny wiązał się rozwojem infrastruktury, środków transportu oraz mediów. Intensywność tego procesu była również skutkiem działalności reżimów totalitarnych i dwóch światowych konfliktów. Na porządku dziennym odbywały się najazdy na terytorium państw, wysiedlenia i deportacje. W drugiej połowie XX wieku wielkość migracji nie uległa zmianie, jedynie zmieniły się jej główne powody. Międzynarodowe ruchliwości były uwarunkowane dekolonizacjami oraz powojennym boom gospodarczym. Współcześnie różnorodność przepływów jest splotem czynników ekonomicznych, politycznych oraz społeczno-kulturowych.
Rok 2015 przyniósł bardziej gwałtowny wzrost skali wyjazdów z Ukrainy do UE, głównie do Polski. Do czasu rosyjskiej aneksji Krymu i wybuchu konfliktu na wschodzie zagraniczne migracje zarobkowe Ukraińców wykazywały powolną tendencję malejącą. Dane za rok 2014 i pierwszą połowę 2015 pokazały, że migracja czasowa do Polski stała się̨ coraz bardziej powszechnym sposobem radzenia sobie z biedą i niestabilnością̨ na Ukrainie (Jaroszewicz, 2018:1). Osiem lat później podstawowym powodem migracyjnym Ukraińców stała się rosyjska inwazja.
Imigranci różnie odnajdują się w społeczeństwie przyjmującym. Mimo że Ukraińcy pozornie są Polakom bliscy kulturowo, istnieją̨ między nimi poważne różnice, które przekładają̨ się̨ później na wiele problemów z integracją migrantów z Ukrainy w Polsce. Świadomość podobieństwa daje duże pole do ułatwienia integracji, jednakże nie powinno tworzyć złudzenia, że integracja dokona się samoistnie bądź nie jest potrzebna.
Polska i Ukraina
Od kilku lat mamy do czynienia z bardzo ważnym fenomenem społeczno- gospodarczym dla Polski i Ukrainy. Obydwa kraje mają odmienne interesy, które, ile wykorzystane mogą prowadzić do wzajemnych nieporozumień. Ważne zmiany dla uchodźców w Polsce zaszły w 2018 roku. Wtedy objęto większym monitoringiem system wydawania przez pracodawców oświadczeń o zamiarze zatrudnienia cudzoziemców.
Cudzoziemiec, chcący podjąć pracę, może to uczynić na podstawie oświadczenia przez okres do sześciu miesięcy. Minister rodziny, pracy i polityki społecznej otrzymał możliwość określania limitów wydawanych w danym roku kalendarzowym zezwoleń na pracę i pracę sezonową oraz rejestrowanych świadczeń. Sondaż̇ Rating Group pokazał, że migranci ukraińscy skarżą̨ się̨ przede wszystkim na poczucie „drugorzędności” w Polsce, które objawia się̨ naruszaniem ich praw przez pracodawców, dyskryminacją oraz brakiem dostępu do usług publicznych. W połowie lutego 2018 roku weszły w życie zmiany do ustawy o cudzoziemcach, które ułatwiają dostęp do rynku cudzoziemcom przenoszonym wewnątrz UE w ramach transferów wewnątrz przedsiębiorstwa, a także likwidują̨ niektóre bariery biurokratyczne, wcześniej blokujące możliwość́ uzyskania prawa pobytu w Polsce.
Od 2014 roku coraz popularniejsza staje się migracja krótkoterminowa. Wiąże się ona z koniecznością cyklicznego odnawiania dokumentów legalizacyjnych. Ukraińscy migranci w Polsce potrzebują̨ wsparcia prawnego, pomagającego im przebrnąć́ przez procedurę̨ legalizacji pobytu. Problemem w tym aspekcie jest wydłużony czas oczekiwania oraz nadmiar biurokracji. Uchodźcy skarżą się również na wysoki poziom skomplikowania przepisów prawnych. Migranci muszą uciekać się do usług pośredników, bez których pomocy nie są w stanie zalegalizować pobytu. Potrzebują̨ także pomocy językowej, by swobodniej odnajdować́ się̨ w polskich urzędach i miejscach pracy.
Ukraińcy w Polsce
Lepiej zarabiające osoby, które zamieszkują tereny dużych miast są bardziej chętni do przyjmowania migrantów zarobkowych z Europy Wschodniej. Zdecydowanie negatywne nastawienie do imigrantów, w 2002 roku, prezentowało 17% respondentów, zaś́ 32% było zdania, iż̇ rząd powinien starać́ się̨ ograniczać́ napływ cudzoziemców do Polski. W 1999 roku co trzeci respondent był zdania, że w ogóle nie powinno się̨ zezwalać́ na pracę cudzoziemców (CBOS, 1999). Poglądy były zróżnicowane względem wieku osób biorących w badaniu. W najmłodszej kategorii wiekowej (18-24 lata) w sumie 60% ankietowanych wyraziło pogląd, że należy zezwolić́ na pracę wszystkim imigrantom lub też należy zezwolić́ im na pracę wtedy, gdy jest dla nich praca (Konieczna, 2003:4”). W 2018 roku natomiast sympatię do Ukraińców zadeklarowało 24% respondentów, 28% nastawienie obojętne, a 40% niechęć́.
Do roku 2022 przeważającą częścią migrantów w wieku średnim były osoby pracujące we wtórnym sektorze rynku pracy oraz studenci. Prace, które podejmowali migranci oscylowały wokół fizycznego aspektu: praca na budowach, przy sprzątaniu, przy opiece osobami w podeszłym wieku. Takie osoby podkreślają, że najistotniejsze znaczenie mają dla nich więzi z rodziną oraz najbliższymi przyjaciółmi z ojczyzny.
Migranci najczęściej kontaktują się z bliskimi na Ukrainie za pośrednictwem nowych technologii, tj. mediów społecznościowych. Umożliwiają one podtrzymywanie kontaktów oraz relacje z rodziną. Korzystając z dedykowanych grup na Facebooku (np. Ukraińcy w Polsce Praca Transport Informacje, Ukraińcy w Polsce, Praca dla Ukraińców w Polsce/праця для українців у Польщі) Ukraińcy mają możliwość kontaktu z mniejszością. Składy grup zmieniają się w zależności od podejmowanych aktywności oraz możliwości czasowych. Więzi między migrantami można podzielić na trzy typy: wykształcone na uczelni, pochodzące z relacji służbowych oraz wytworzone jeszcze na ojczyźnie. Polskie uczelnie wspierają integrację studentów pochodzących z jednego środowiska, udostępniając im miejsca w jednym akademiku. Przykładem takich działań są: Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie oraz Uniwersytet Gdański. Krakowski uniwersytet udostępnił Ukraińcom, do 11.03.2022, ponad 400 miejsc w bazach tymczasowych. 270 osób rozlokowano do mieszkań udostępnionych przez mieszkańców miasta. Gdańska uczelnia przekazała do użytku dwa akademiki, a w nich 400 miejsc dla uchodźców z Ukrainy. W Polsce działa również wiele instytucji, które pozwalają na utrzymywanie kontaktów między rodakami. Są to w głównej mierze cerkwie, fundacje oraz organizacje. Jedną z najbardziej popularnych wśród obywateli Ukrainy jest “Nasz Wybór”, działająca przy Ukraińskim Domu. Głównym celem Fundacji „Nasz Wybór” jest pomoc w integrowaniu ukraińskich migrantów z polskim społeczeństwem, wspieranie rozwoju kontaktów kulturalnych, oświatowych, ekonomicznych i politycznych między Polską i Ukrainą oraz upowszechnianie wartości demokratycznych i społeczeństwa obywatelskiego. Większość działań jest skierowana do migrantów z Ukrainy w Polsce, fundacja jednak regularnie włącza się w inicjatywy i projekty dotyczące innych grup obcokrajowców przebywających w Polsce (https://ukrainskidom.pl/o-nas/fundacja-nasz-wybor/). Organy pozwalają na nawiązywanie relacji osobom, które wcześniej miały ograniczone kontakty.
Język
Język ukraiński, ze względu na liczbę posługujących się nim ludzi, stanowi trzeci z czternastu języków słowiańskich. W poczuciu odrębności ważną rolę pełni język narodowy, który w szerszym aspekcie staje się językiem urzędowym. Potoczny język ukraiński to język mówiony, który posiada liczne regionalne odmiany. W tej grupie występują trzy dialekty: grupa północno-ukraińska (dialekt głównie na Polesiu oraz pozostałych północnych ziemiach), grupa południowo-zachodnia (dialekt związany z Podolem, Bukowiną, Zakarpaciem i Galicją Wschodnią), grupa południowo- wschodnia (pozostała część Ukrainy). Powyższe dialekty są odrębne pod względem leksykalnym i systemowym. Przed przyjęciem przez Włodzimierza chrztu nie było we wschodniej słowiańszczyźnie pisemnej formy języka. Początkowo, w Rusi Kijowskiej rozwijał się język staro-cerkiewno-słowiański. Poprzez wydarzenia historyczne język ulegał zmianom: na przełomie XVI i XVII wieku język podlegał polonizacji, a w wieku XVIII bronił się przed rusyfikacją.
Filarem ukraińskiej tożsamości narodowej jest “Eneida” przetłumaczona przez Iwana Kotlarewskiego. Poeta w swojej pracy translatorskiej wykorzystał mowę ludową z okolic Połtawy. “Kobzar” Tarasa Szewczenki to tom wierszy, który przyczynił się do popularyzacji języka ukraińskiego jako europejskiego języka kultury. W 1845 roku utworzono Braterstwo Cyryla i Metodego, którego głównym działaczem był Mykoł Kostomarow. W “Księdze bytu ukraińskiego narodu” opisał on cechy ukraińskości. W późniejszym okresie odrębność ukraińska od wszechrosyjskiej nie była kwestią sporną. Iwan Franko w tym czasie realizował hasło realizmu narodnickiego, a w okresie modernizmu Łesia Ukrainka łączyła wątki charakterystyczne dla tej epoki literackiej z rodzimą poezją. Rozwój twórczości artystycznej został zahamowany w XX wieku. W czasach panowania ZSRR język ukraiński był wypierany ze szkół, placówek kulturalnych oraz urzędów przez język rosyjski. System radziecki promował używanie języka rosyjskiego. Do rozwoju kultury ukraińskiej powrócono dopiero w latach 60. XX wieku. Wtedy też popularność zyskuje pokolenie szestydesatników. Byli to działacze broniący języka ukraińskiego, nie odczuwali związku z kulturą zlatynizowanej Europy Zachodniej, o czym głośno mówili.
Aktualnie sytuacja języka ukraińskiego jest związana z powolnym rozwojem liczby użytkowników. Władze od lat realizują politykę komercyjnej promocji języka. Przykładem jest poddawanie dubbingowi filmów obcych w publicznej telewizji.